Η ΠΑΡΑΞΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

ΑΝΤΟΝΙΟ ΝΤΑΜΑΣΙΟ

Η ΠΑΡΑΞΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

-ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ-

Αρχικά θα πρέπει να πούμε ότι ο Αντόνιο Νταμάσιο είναι νευροεπιστήμονας, κάτοχος της έδρας Νευροεπιστημών, Ψυχολογίας και Φιλοσοφίας Ντέιβιντ Ντονσάιφ και Διευθυντής του Ινστιτούτου Εγκεφάλου και Δημιουργικότητας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας του Λος Άντζελες. Το βιβλίο που γράφει θα λέγαμε ότι είναι κοινωνιολογικό, βασισμένο ασφαλώς στις γνώσεις του της νευροεπιστήμης με υπότιτλο, «Η Ζωή, τα Συναισθήματα και η Δημιουργία των Πολιτισμών», ένα βιβλίο που εκτός των γνώσεων που προσφέρει, προκαλεί πολλούς προβληματισμούς και κίνητρο για σκέψη στον αναγνώστη του, αφού πραγματεύεται την εξελικτική ανάπτυξη του πνεύματος και ειδικά το ρόλο της ομοιόστασης στη γένεση των πολιτισμών. Το θέμα από μόνο του δύσκολο, μα ο συγγραφέας κάνει ότι μπορεί για να μας το προσφέρει όσο πιο απλά γίνεται.

Αρχικά ο συγγραφέας αναφέρει πως η καταγωγή μας έρχεται από πολύ μακριά, από τους μονοκύτταρούς οργανισμούς, αλλά πολύ ενδιαφέρον έχει πως αυτοί οι οργανισμοί, που δεν είχαν ούτε εγκέφαλο, ούτε νευρικά συστήματα, παρά μόνο αισθήσεις, μέσω της εξελικτικής και της ομοιόστασης, δηλαδή της ικανότητας του οργανισμού να διατηρεί σε κάποια σταθερότητα τις εσωτερικές λειτουργιές με σκοπό τη συντήρηση της ζωής κατάφερε όχι μόνο να συνεχίσει τη ζωή αλλά να φτιάξει και πολιτισμούς. Σημαντικό σημείο τα συναισθήματα, που σύμφωνα με τον Νταμάσιο είναι αυτό που ωθεί τον άνθρωπο και όχι μόνο να επιλέξει πράξεις. Σύμφωνα με τον Νταμάσιο δεν είναι ο εγκέφαλος, που δίνει το κίνητρο, αλλά το συναίσθημα, θετικό ή αρνητικό, είναι το κίνητρο για τις πολιτιστικές διεργασίες/πράξεις. Για παράδειγμα ο πόνος, από τη μία και η αλτρουισμός  από την άλλη οδήγησαν στην ανακάλυψη της ιατρικής, στην προσπάθεια να ανακουφίσουμε τον πόνο. Κι αυτό που έκανε ως τώρα η ομοιόσταση, με φυσικό τρόπο, γίνεται με την εξέλιξη και κοινωνικά. Ο συγγραφέας δεν αρνείται το ρόλο της διανόησης, της κοινωνικότητας, της γλώσσας, αλλά θεωρεί ότι χρειάστηκαν και τα κίνητρα για να ξεκινήσει το έπος των ανθρώπινων πολιτισμών, κι αυτά τα κίνητρα ήταν τα συναισθήματα. Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη, 1 Ομοιόσταση, 2 Η οικοδόμηση του πολιτιστικού νου, 3 Το πολιτιστικό μυαλό εν δράσει.   Τα δύο πρώτα βασισμένα πιο πολύ στην Νευρολογία, το τρίτο περισσότερο κοινωνιολογικό.

Ας αναφερθούμε σε μερικά άκρως ενδιαφέροντα σημεία της μελέτης. Τα συναισθήματα είναι το αποτέλεσμα μιας συνεργασίας σώματος και εγκεφάλου, με αλληλεπιδράσεις μέσω ελεύθερων χημικών μορίων και νευρικών δικτύων. Εκτός του άνθρωπο όλα τα θηλαστικά έχουν συναισθήματα,  όμως τα «πολιτιστικά» τους επιτεύγματα πιθανός είναι περιορισμένα επειδή έχουν μικρότερη ή απουσία γνωρισμάτων, όπως ο κοινός σκοπός και δεν έχουν προφορική γλώσσα. Τα βακτήρια χρησιμοποιούσαν κάποιες μεθόδους, όπως τη συνεργασία ή την πάλη μεταξύ τους και χωρίς την ύπαρξη εγκεφάλου, μέθοδοι που πέρασαν και στον ενσυνείδητο κόσμο. Διότι τα πνεύματα δανείστηκαν από το παρελθόν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μιαν άλλη μέθοδο που χρησιμοποίησαν κάποια βακτήρια για να επιβιώσουν, εγκατέλειψαν την ανεξαρτησία τους και ενσωματώθηκαν με ανθρώπινα κύτταρα ή άλλων ζώων για να επιτελέσουν κάποιες λειτουργίες, και από αυτή τη συνεργασία κέρδισαν απαραίτητες θρεπτικές ουσίες ή ευνοϊκές γενικές συνθήκες, όπως η πρόσβαση σε οξυγόνο ή σε ένα ευνοϊκό κλίμα. Δηλαδή παρέδωσαν ή μείωσαν την αυτονομία τους ή την ανεξαρτησία τους, για να έχουν περισσότερες ελπίδες να επιβιώσουν ή για να ζουν σε καλύτερο κλίμα, σας θυμίζει κάτι αυτό στον κοινωνικό κόσμο;

Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε πως κι ο γνωστός κοινωνιολόγος Τάλκοτ Πάρσονς με τον δομολειτουργισμό, αναγνώριζε το ρόλο της ομοιόστασης γνωρίζοντας τον κόσμο των φυσικών επιστημών, αλλά σύμφωνα με τον Νταμάσιο η ομοιόσταση είναι η κινητήριος δύναμη της εξέλιξης, ενώ για τον Πάρσονς ήταν ο τρόπος να διατηρηθεί το status quo των κοινωνιών. Ίσως επειδή ο Πάρσονς αντέγραψε όλον τον φυσικό μηχανισμό πάνω στον κοινωνικό και δεν τον χρησιμοποίησε για να κατανοήσει τον κοινωνικό κόσμο.

Ας δούμε λίγο τα συναισθήματα, που εμφανίζονται με το νευρικό σύστημα και τα οποία έχουν «συνείδηση». Συγκεκριμένα τα συναισθήματα είναι εμπειρίες ορισμένων όψεων της κατάστασης της ζωής μέσα σε έναν οργανισμό, που επιτυγχάνουν μια αναφορά της κατάστασης της ζωής στο εσωτερικό ενός οργανισμού ανά πάσα στιγμή. Τα βασικά συναισθήματα είναι εμπειρίες ζωής. Με τις συγκινησιακές αντιδράσεις έχουμε έκκριση χημικών μορίων σε ορισμένα σημεία του νευρικού συστήματος και όχι μόνο, με αποτέλεσμα αλλαγές στις γεωμετρίες των εντοσθίων. Το άκουσμα μια μουσικής, ένας ζωγραφικός πίνακας, (ένα αθλητικό γεγονός, θα πρόσθετα, κάτι που δεν αναφέρει και θα είχε ενδιαφέρον, ο συγγραφέας) προκαλούν μιαν ευεξία, η πνευματική επιφυλακή του ανθρώπου χαλαρώνει ενώ οι ανοσοποιητικές μας αντιδράσεις μάλλον ενισχύονται. Η ομοιόσταση παίζει το ρόλο της χρησιμοποιώντας τη μουσική για να ενισχύσει τον οργανισμό. Η ομοιόσταση σε καλά η ακόμα και σε βέλτιστα επίπεδα σύμφωνα με τον συγγραφέα εκδηλώνεται σαν ευεξία ή ακόμα σαν αγαλλίαση, ενώ η ευτυχία που προκαλείται από την αγάπη και τη φιλία συνεισφέρει σε πιο αποτελεσματική ομοιόσταση και προάγει την υγεία. Το αντίθετο ισχύει για το άγχος κι άλλα αρνητικά συναισθήματα, που μπορούν να απορυθμίσουν την προσοχή, τη μάθηση, τη μνήμη και τη φαντασία. Βέβαια κι αυτό γίνεται για να μας κινητοποιήσει και να είμαστε σε εγρήγορση. Δυστυχώς δεν είναι όλες οι ανακαλύψεις-μέθοδοι της κοινωνικής ομοιόστασης θετικές- αν  και θα έπρεπε-, σύμφωνα με τον Νταμάσιο και θα αναφερθούμε στη βία. Ενώ με την πάροδο του χρόνου φεύγουμε από βίαιες κινήσεις, που κληρονομήσαμε από τα πρώτα βακτήρια, ενώ η συνεργασία και η κοινωνική ομοιόσταση μας έδωσαν άλλες λύσεις, η βιολογική εξέλιξη δεν έχει κατορθώσει να εξαφανίσει (ακόμα) τη βία. Ας μην ξεχνάμε πως χρησιμοποιήθηκε την συντριπτική περίοδο των χρόνων που υπάρχει ζωή. Σίγουρα η βία έχει αμβλυνθεί, επίσης σχεδόν όλοι θεωρητικά μιλούν για την κατάργησή της. Παρόλα αυτά υπάρχει ως φυσική, στον πόλεμο, σε καθεστώτα, στον κινηματογράφο, την τηλεόραση, σε θεάματα, χώρια την ψυχολογική βία. Μία αποστολή του πολιτισμού υπήρξε και υπάρχει η εξημέρωση του κτήνους (αυτού που χρησιμοποιεί βία), που έρχεται από τις ρίζες μας και παραμένει ζωντανό. Ας ελπίσουμε ότι ο πολιτισμός θα εξαφανίσει το κτήνος και τις βίαιές μεθόδους του. Αφού η βαρβαρότητα οδηγεί σε πόνο και τις δύο πλευρές συνήθως όταν μιλάμε για κοινωνίες και ανθρώπους, αντίθετα με τον πολιτισμό που αποσκοπεί στην ελαχιστοποιήσει της ταλαιπωρίας κι έτσι στην αποκατάσταση της ομοιόστασης.

Ενδιαφέρον επίσης έχει το απόσπασμα για τη φωτιά, πως αύξησε τις ώρες της ημέρας, που έκανε τους ανθρώπους να χαλαρώσουν, που τους έφερε πιο κοντά και ευνόησε τον πολιτισμό τους.  Το ίδιο ενδιαφέρον αποτελεί και το απόσπασμα για το ρόλο που παίζουν τα ΜΜΕ πλέον ως φορείς μόνο κερδοφορίας και όχι ενημέρωσης. Που διαμορφώνουν κλειστά στρατόπεδα, καθώς και τις αντιφάσεις του πολιτισμού, κυρίως στις δυτικές χώρες, με στασιμότητα, και αρνητικά σημεία, ίσως λόγω του ότι η κοινωνία δεν είναι μια και αυτή, αλλά αποτελείται από πολλές ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα, που συγκρούονται. Αξιοσημείωτο ότι το συναίσθημα της λύπης, του φόβου από τον θάνατο, οδήγησε τους ανθρώπους να ανακαλύψουν τις θρησκείες, τη φιλοσοφία για να δώσουν μια ποικιλία απαντήσεων και να διαχειρισθούν το συναίσθημά τους. Ενώ από την μία πλευρά έχουμε την ιατρική από την άλλη έχουμε τη θρησκεία, πριν την ψυχολογία για να αντιμετωπίσει τα ψυχικά τραύματα.

Θα κλείσουμε με την αναφορά του συγγραφέα σε άλλους παλαιότερους κοινωνικούς και μη επιστήμονες, όπως ο Εμίλ Ντουρκχάιμ ή ο Δαρβίνος, που αναγνώρισαν το ρόλο της βιολογίας στη διαμόρφωση των πολιτιστικών γεγονότων και δημιούργησαν επιστημονικές θεωρίες, βασισμένες στην πρόταση αυτή. Δυστυχώς όμως βρέθηκαν άτομα, (απολίτιστα, αντιεπιστημονικά, αμόρφωτα και διεστραμμένα θα έλεγα), που χρησιμοποίησαν τις θεωρίες αυτές ως περιτύλιγμα στις άθλιες δικές τους θεωρίες, περί ευγονικής πρότασης, σε Ευρώπη και Αμερική, φτάνοντας σε θεωρίες ναζιστικές, όπως του τρίτου ράιχ, που κόντεψαν να αφανίσουν την ανθρωπότητα. Σύμφωνα με τον συγγραφέα τα βιολογικά γεγονότα παρερμηνεύτηκαν και εφαρμόσθηκαν σε ανθρώπινες κοινωνίες, με στόχο την πρόκληση μιας ριζικής κοινωνικοπολιτιστικής μεταμόρφωσης και την προσπάθεια θα πρόσθετα τον αφανισμό ολόκληρων πληθυσμών και λαών. Θα πρέπει να τονίσουμε εδώ πως από την μια πλευρά δεν φταίει η επιστήμη, που σίγουρα είναι η πιο σημαντική πυξίδα μας και θα πρέπει να συνεχίσει την ερευνά της, αλλά από την άλλη πλευρά η επιστήμη έχει ένα σημαντικό ρόλο και μια σημαντική ευθύνη και οι επιστήμονες θα πρέπει να είναι εντελώς ξεκάθαροι στις επιστημονικές τους θεωρίες, ώστε κάθε είδους πρωτόγονοι/ καθυστερημένοι τύποι να μην έχουν περιθώρια για παρερμηνείες, καθώς επίσης να στέκονται ξεκάθαρα ενάντια σε κάθε φασιστικό και αυταρχικό μόρφωμα/ καθεστώς, διαχωρίζοντας τη θέση τους ξεκάθαρα και με κάθε τρόπο.

Ε.Φ.Β.

Διαβάστε επίσης: